سرویس جنگ نرم مشرق – طی سال‌های گذشته و در شرایطی که وضعیت اقتصادی غرب، بحرانی توصیف می‌شد، اقتصاد اسلامی و بازار حلال، نه تنها دچار بحران نبود، بلکه روندی ثابت و روبه‌رشد را طی می‌کرد؛ روندی که تا امروز هم ادامه پیدا کرده است. در حال حاضر هم کارشناسان اقتصادی، اقتصاد غرب را در مرحله «احیا» می‌دانند، اما گزارش‌هایی نظیر گزارش «وضعیت و چشم‌انداز اقتصادی جهان[۱]» سازمان ملل، سرعت این احیا را مطابق با نیاز کنونی غرب نمی‌دانند. با این وجود، اقتصاد اسلامی هم‌چنان رشد تصاعدی خود را ادامه می‌دهد و آمارهای موجود، آینده درخشانی را پیش روی این حوزه تصویر می‌کند.
سازمان تحقیقاتی «دیناراستاندارد[۲]» مستقر در آمریکا اواخر سال گذشته میلادی (اکتبر ۲۰۱۶) طی گزارشی تحت عنوان «گزارش جهانی وضعیت اقتصاد اسلامی ۲۰۱۶/۱۷[۳]» آخرین آمار و ارقام درباره اقتصاد اسلامی و کشورهای مؤثر در این اقتصاد نسبتاً نوظهور را ارائه داده است. مشرق قصد دارد، مهم‌ترین نکات و آمارهای گزارش مفصل سازمان دیناراستاندارد را در قالب چند گزارش مجزا خدمت مخاطبان محترم تقدیم کند. آن‌چه در ادامه می‌خوانید بخش دوم این مجموعه گزارش است و به بیان برخی پیش‌بینی‌ها درباره آینده اقتصاد و بازار حلال در چشم‌انداز سال ۲۰۲۱ و هم‌چنین اصلی‌ترین نقاط قوت اقتصاد اسلامی در مقایسه با اقتصادهای غربی می‌پردازد.
بخش اول این مجموعه گزارش را می‌توانید از این‌جا بخوانید.
آمار سال ۲۰۱۵ و چشم‌انداز سال ۲۰۲۱ اقتصاد اسلامی
آمارها نشان می‌دهد ارزش بازار اسلامی در سال ۲۰۱۵ معادل ۱/۹ بیلیون دلار بوده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۲۱ با یک «نرخ رشد مرکب سالانه[۴]» ۸ درصدی به حدود ۳ بیلیون دلار برسد. در سوی دیگر، ارزش بازار دارایی‌های بخش مالی اسلامی در سال ۲۰۱۵ حدود ۲ بیلیون دلار ارزیابی می‌شد که انتظار می‌رود این رقم در سال ۲۰۲۱ با نرخ رشد مرکب سالانه ۹/۵ درصدی تا ۳/۵ بیلیون دلار افزایش پیدا کند.
در میان بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی، غذای حلال بزرگترین بخش از نظر حجم تراکنش‌های مالی است. مسلمانان در سال ۲۰۱۵ معادل ۱.۱۷۳ میلیارد دلار (۱/۱۷۳ بیلیون دلار) برای تهیه غذا و نوشیدنی‌های حلال هزینه کردند و طبق پیش‌بینی‌های آماری، این رقم با ۸/۵ درصد رشد مرکب سالانه، در سال ۲۰۲۱ به ۱.۹۱۴ میلیارد دلار خواهد رسید. برای مقایسه، در سال ۲۰۱۵ مبلغ ۷.۰۴۹ میلیارد دلار برای خرید خوراکی در سراسر جهان هزینه شده است. هم‌چنین اقتصاد اسلامی در سال ۲۰۱۵ مبلغی معادل ۴۱۵ میلیارد دلار از فروش غذا و نوشیدنی‌های حلال درآمد کسب کرد.
گردشگری حلال را می‌توان مهم‌ترین بخش اقتصاد اسلامی، بعد از غذای حلال، دانست. مسلمانان در سال ۲۰۱۵ مبلغ ۱۵۱ میلیارد دلار برای سفرهای خارجی اختصاص دادند که پیش‌بینی می‌شود این رقم با رشد مرکب سالانه ۸/۲ درصدی به ۲۴۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ برسد. جهت مقایسه، کل مبلغی که در سال ۲۰۱۵ برای سفرهای خارجی در سراسر دنیا هزینه شد، معادل ۱.۳۴۷ میلیارد دلار بود. در سوی دیگر، اقتصاد اسلامی مبلغ ۲۴ میلیارد دلار از طریق ارائه خدمات «توریسم دوستانه اسلامی» در سال ۲۰۱۵ درآمدزایی داشت.
مسلمانان در بخش‌های رسانه و تفریحات حلال، داروهای حلال و لوازم آرایشی حلال نیز در سال ۲۰۱۵، به ترتیب، ۱۸۹ میلیارد دلار، ۷۸ میلیارد دلار و ۵۶ میلیارد دلار هزینه کردند که پیش‌بینی‌های کنونی برای سال ۲۰۲۱ رشد مرکب سالانه این بخش‌ها را به ترتیب، ۵/۶ درصد، ۹/۳ درصد و ۶/۵ درصد نشان می‌دهد. به این ترتیب، انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۱ مسلمانان ۲۶۲ میلیارد دلار برای دریافت خدمات رسانه‌ای و تفریحی، ۱۳۲ میلیارد دلار برای خرید دارو و ۸۱ میلیارد دلار برای تهیه لوازم آرایشی هزینه کنند. در مقایسه با این ارقام، در سال ۲۰۱۵ در سراسر جهان، به ترتیب، ۳.۶۹۰ میلیارد دلار، ۱.۱۷۲ میلیارد دلار و ۷۵۰ میلیارد دلار در زمینه رسانه و تفریحات، دارو و لوازم آرایشی هزینه شد.
بخش مالی اقتصاد اسلامی را می‌توان به دو دسته دارایی‌های بانکی اسلامی و دارایی‌های مالی اسلامی تقسیم کرد. مطابق این تقسیم‌بندی، در سال ۲۰۱۵ ارزش دارایی‌های بانکی اسلامی و دارایی‌های مالی اسلامی، به ترتیب، ۱.۴۵۱ میلیارد دلار (معادل ۰/۹ درصد از بازار جهانی) و ۲.۰۰۴ میلیارد دلار بود. تخمین‌های سال ۲۰۱۵، رقم ۱۶۲.۰۰۰ میلیارد دلار را برای ارزش کل دارایی‌های بانکی جهان قائل بود. انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۱، ارزش دارایی‌های بانکی اسلامی با رشد مرکب سالانه ۱۱ درصدی به ۲.۷۱۶ میلیارد دلار و ارزش دارایی‌های مالی اسلامی با رشد مرکب سالانه ۹/۵ درصدی به ۳.۴۶۱ میلیارد دلار برسد.
تبلیغ شرکت تولید و توزیع گوشت «جنان‌میت» در انگلیس، کشوری که اکثریت مسلمان هم ندارد
اسلام، مهم‌ترین عامل رشد بازار حلال
رشد بازار حلال طی سال‌های اخیر تحت تأثیر عوامل مختلفی بوده که اثبات می‌کنند رشد اقتصاد اسلامی در قالب یک حباب اقتصادی قابل‌تعریف نیست، بلکه مطابق معادلات صحیح اقتصادی شکل گرفته و بنابراین بستری مناسب را برای سرمایه‌گذاری هوشمندانه و مطمئن فراهم آورده است. دیناراستاندارد بخشی از این عوامل را در دو دسته مبتنی بر «بازار اسلامی» و «بازار جهانی» بررسی نموده است. بر این اساس، نقاط قوت اقتصاد حلال مبتنی بر بازار اسلامی به شرح زیر است:
جمعیت بزرگ، جوان و سریعاً روبه‌رشد مسلمانان: این عامل یکی از قوی‌ترین نیروهای محرکه اقتصاد اسلامی است. طبق پیش‌بینی «مرکز تحقیقاتی پیو» آمریکا، جمعیت مسلمانان از ۱/۷ میلیارد نفر در سال ۲۰۱۴، با رشد ۲۶/۴ درصدی، به ۲/۲ میلیارد نفر در سال ۲۰۳۰ خواهد رسید[۵]. با توجه به پیش‌بینی نرخ رشد بیش از دو برابری جمعیت مسلمانان نسبت به جمعیت غیرمسلمان‌ها (۱/۵ درصد نسبت به ۰/۷ درصد) طی دو دهه آینده، هم‌چنین انتظار می‌رود در سال ۲۰۳۰، معادل ۲۹ درصد از کل جمعیت جوانان (بین ۱۵ تا ۲۹ سال) در جهان، مسلمان باشند. این آمار، اگرچه نشان‌دهنده چالش‌های پیش رو نیز هست، اما مهم‌تر از همه نشان می‌دهد اقتصاد اسلامی طی دهه‌های آینده از نیروی محرکه جوان و قدرتمندی، هم به عنوان مشتری و هم به عنوان کارآفرین، برخوردار خواهد بود.
اقتصادهای بزرگ و سریعاً روبه‌رشد اسلامی: ۵۷ عضو سازمان همکاری اسلامی که اغلب دارای اکثریت مسلمان نیز هستند، در سال ۲۰۱۵ روی هم رفته دارای تولید ناخالص داخلی (بر اساس شاخص «برابری قدرت خرید») معادل ۱۷ بیلیون دلار بودند که ۱۵ درصد از کل تولید ناخالص داخلی در جهان (۱۱۳ بیلیون دلار) را تشکیل می‌داد. در حال حاضر و به‌رغم روند آهسته احیای اقتصاد در غرب، اقتصاد کشورهای اسلامی هم‌چنان با سرعت بیش‌تری نسبت به اقتصاد غربی رشد می‌کند. طبق پیش‌بینی‌های صندوق بین‌المللی پول در ماه آوریل سال ۲۰۱۶، انتظار می‌رود نرخ رشد متوسط بازار کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ معادل ۴/۱۹ درصد باشد، در حالی که این نرخ رشد متوسط برای کل جهان، ۳/۶ درصد پیش‌بینی شده است[۶]. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که ۲۱ عدد از کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در این مدت، نرخ رشدی بالاتر از نرخ رشد «بازارهای نوظهور و اقتصادهای در حال توسعه» در گزارش صندوق بین‌المللی پول داشته باشند. نکته قابل‌توجه در این‌باره، اینکه سریع‌ترین رشد اقتصادی در میان اعضای سازمان همکاری اسلامی متعلق به کشورهای غنی از نظر جمعیتی و صنعتی (مانند پاکستان، اندونزی، مالزی، بنگلادش و اوگاندا) است و نه کشورهای وابسته به نفت.
نقش روبه‌رشد هویت و ارزش‌های اسلامی در اقدامات تجاری و سبک زندگی مسلمانان: اسلام به عنوان یک «سبک زندگی» هم‌چنان نقش تعیین‌کننده‌ای در همه ابعاد زندگی بسیاری از مسلمانان دارد و از جمله این ابعاد، استفاده از محصولات و خدمات حلال است. اگرچه میزان پیروی از اسلام و عمل به این دین در میان مسلمانان، تحت تأثیر گروه سنی، کشور محل زندگی و منطقه جغرافیایی، تأثیرات فرهنگی، و عوامل دیگر، متفاوت است، اما روی هم رفته تعداد مسلمانانی که خود را ملزم به عمل به دستورات اسلام می‌دانند، بسیار زیاد است. طبق گزارش «گرایش‌های جهانی» سال ۲۰۱۵ مرکز تحقیقاتی پیو از نمونه‌های آماری در ۴۲ کشور منتخب این مرکز، ۸۳ درصد از مردم در کشورهای اسلامی دین را در زندگی خود «بسیار مهم» می‌دانستند. این در حالی بود که در آمریکا ۵۳ درصد و در کشورهای اروپایی، تنها ۲۱/۵ درصد دین را بخشی «بسیار مهم» از زندگی خود می‌دانستند[۷].
تمرکز روبه‌رشد اعضای سازمان همکاری اسلامی بر بازار حلال و اقتصاد اسلامی: هم‌زمان با بلوغ بخش مالی اسلامی در بیش‌تر کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی، بسیاری از این کشورها تدوین و اجرای طرح‌هایی را در سایر بخش‌های بازار حلال نیز آغاز کرده‌اند. در حالی که «بانک توسعه اسلامی» پیش‌تر تلاش می‌کرد تا تجارت در میان اعضای سازمان همکاری اسلامی را افزایش دهد (و نتیجه آن رشد روابط تجاری از ۱۵/۵ درصد در سال ۲۰۰۵ تا ۱۹/۸ درصد در سال ۲۰۱۵ بود) و به صورت حاشیه‌ای به توسعه بخش حلال و اسلامی نیز کمک کند، اکنون این بانک روی بخش‌های مختلف بازار حلال و اقتصاد اسلامی تمرکز کرده و نیروی محرکه مهمی در این‌باره محسوب می‌شود. بسیاری از اعضای سازمان همکاری اسلامی اکنون استفاده از فرصت به وجود آمده برای توسعه اقتصادی در زمینه غذا، گردشگری، رسانه، تفریحات و غیره را درک کرده‌اند و در نتیجه، حمایت‌ها از سازمان‌های فعال در حوزه اقتصاد اسلامی در این کشورها، در قالب تدوین مقررات، اعطای انگیزه‌های اقتصادی، و طراحی برنامه‌های بازاریابی به شدت افزایش پیدا کرده است. به عنوان مثال، «کمیته دائمی همکاری‌های اقتصادی و تجاری» در سازمان همکاری اسلامی تنها طی سال گذشته برای حمایت از کشورهای عضو در توسعه گردشگری حلال، سه تحقیق را درباره توسعه این حوزه انجام داده است. هم‌چنین اندونزی روی توسعه بخش مالی اسلامی، غذای حلال و گردشگری حلال، عربستان روی توسعه حج به عنوان بخش مهمی از گردشگری اسلامی، مالزی روی حفظ پیش‌گامی در حوزه مالی اسلامی، و ترکیه روی توسعه بخش غذای حلال تمرکز و سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
تمایز میان «سود» و «ربا» یکی از وجوه تفاوت اقتصاد اسلامی با سایر اقتصادهاست
نقاط قوت اقتصاد اسلامی در بازار جهانی
دینار استاندارد عوامل زیر را نیز مبتنی بر بازار جهانی و تأثیرگذار در توسعه اقتصاد اسلامی می‌داند:
مشارکت کمپانی‌های چندملیتی: برندهای جهانی فعال در بخش‌های مالی، غذا، گردشگری، دارو، و لوازم آرایشی هم‌چنان به حضور در حوزه بازار حلال و اقتصاد اسلامی ادامه می‌دهند و با اتکا به ظرفیت‌های خود در زمینه تحقیق و توسعه و بازاریابی جهانی، به نوآوری در حوزه محصولات و خدمات حلال کمک می‌کنند. از فروشندگان عمده مواد غذایی در جهان نظیر «بی‌آراف[۸]» برزیل گرفته تا بزرگترین کمپانی‌های فرآوری مواد غذایی مانند نستله، و کمپانی‌های بزرگ خرده‌فروشی هم‌چون «کارفور[۹]» فرانسه و وال‌مارت و «هول‌فودز[۱۰]» آمریکا همگی سهم قابل‌توجهی از بازار غذای حلال را برای خود دست و پا کرده‌اند. مسترکارت یک طرح «مزایای حلال» را برای مشتریان «تابع شریعت» خود در جنوب شرقی آسیا تدارک دیده است[۱۱]. بسیاری از کمپانی‌های بزرگ هتل‌داری نظیر «ماریوت[۱۲]» آمریکا، «آی‌اچ‌جی[۱۳]» انگلیس و «فیرمانت[۱۴]» کانادا نیز امکانات پذیرایی از گردشگران تفریحی مسلمان و رفع نیازهای منحصر به فرد آن‌ها (مانند امکان استفاده زنان و مردان از استخر به طور مجزا) را فراهم آورده‌اند. مشارکت این‌گونه کمپانی‌های بین‌المللی در بازار حلال موجب افزایش اعتبار و تقویت بخش‌های مختلف این حوزه شده است.
اقبال اقتصادهای توسعه‌یافته به بازارهای روبه‌رشد: پیش‌بینی‌های اقتصادی حاکی از رشد سریع‌تر اعضای سازمان همکاری اسلامی نسبت به سایر کشورهای جهان است. از سوی دیگر، تمام اقتصادهای بزرگ دنیا به دنبال یافتن فرصت حضور در بازارهای به سرعت در حال رشد هستند؛ فرصت‌هایی که بخش‌های مهم و روبه‌رشد اقتصاد اسلامی قابلیت ارائه آن‌ها را دارند. به عنوان نمونه، دولت اسپانیا طرح‌هایی را برای تسهیل گردشگری حلال و معرفی بازار توریسم حلال خود به مسلمانان و هم‌چنین زمینه‌سازی برای رشد بازار غذای حلال در این کشور اجرایی کرده است. از سوی دیگر، اقتصادهای توسعه‌یافته خود به عنوان بازارهای مبدأ برای تولید محصولات حلال نیز نقش ایفا می‌کنند؛ چنان‌که آمریکا، فرانسه، برزیل و استرالیا از صادرکنندگان بزرگ گوشت حلال به کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی هستند.
اهمیت روبه‌رشد اخلاق‌مداری در حوزه مالی، غذا، تجارت منصفانه، آموزش و پرورش و محیط‌زیست: استقبال جهانی از غذاهای سالم و ارگانیک، مدیریت اخلاق‌مدارانه سرمایه، رفتار مسالمت‌آمیز با حیوانات، تجارت منصفانه، گردشگری با محوریت محیط‌زیست، و دیگر فعالیت‌های اجتماع‌محور هم‌چنان در حال رشد است. ارزش بازار جهانی مواد غذایی ارگانیک در سال ۲۰۱۴ حدود ۷۲ میلیارد دلار بود؛ بازاری که امسال نسبت به سال گذشته ۱۱/۵ درصد رشد داشت. مدیریت اخلاق‌مدارانه سرمایه که زمینه‌های مختلفی از جمله صندوق‌های مالی اخلاق‌مدار، سرمایه‌گذاری خرد، سرمایه‌گذاری جمعی و کارآفرینی اجتماعی را در حوزه سرمایه‌گذاری اجتماع‌محور شامل می‌شود، حوزه‌ای چندبیلیون دلاری و روبه‌رشد است. به عنوان نمونه، ارزش دارایی‌های حوزه «سرمایه‌گذاری مسئولیت‌پذیرانه اجتماعی» در آمریکا در سال ۲۰۱۲ معادل ۳/۷۴ بیلیون دلار بود که این مبلغ با افزایش ۷۶/۷ درصدی طی دو سال به رقم ۶/۵۷ بیلیون دلار در سال ۲۰۱۴ رسید. بازیگران فعال در حوزه تجارت اخلاق‌مدارانه رفته‌رفته دارند به انطباق اقتصاد اسلامی بر نیازهای خود پی می‌برند، چراکه انگیزه اصلی پشت این نوع اقتصاد، رفع نیازهای اساسی جامعه است. در سوی مقابل نیز بسیاری از بخش‌های اقتصاد اسلامی نظیر بخش مالی و غذای حلال در حال حاضر دارند از روند جهانی تجارت اخلاق‌مدارانه بهره می‌برند. با توجه به اینکه جوانان در سراسر جهان اکنون به دنبال سبک زندگی، مشاغل و تجربیات هدفمند و معنادار برای خود هستند، انتظار می‌رود که این روند در آینده نیز بیش از پیش رشد کند.
تکنولوژی و ارتباطات: فناوری‌های ارتباطی و تعاملی از جمله اینترنت همراه، اینترنت پهن‌باند، تجارت الکترونیک امن، رسانه‌های دیجیتال، «واقعیت افزوده[۱۵]» (ترکیب دنیای واقعی و دیجیتال)، و سایر ابزارهای ارتباطی و بازاریابی هم‌چنان به فراگیر کردن توسعه اقتصادی و کارآفرینی در سراسر جهان کمک می‌کنند. کارآفرینان استارت‌آپ‌ها در حوزه اقتصاد اسلامی در حال حاضر نهایت استفاده را از توسعه مداوم فناوری‌هایی می‌کنند که به گسترش بازار جهانی بخش مالی اسلامی، غذای حلال و سایر خدمات مربوط به سبک زندگی اسلامی کمک فراوانی نموده‌اند. علاوه بر این، مشترکین مسلمان، خود بخش بزرگی از این انقلاب دیجیتال هستند، چراکه شمار مسلمانانی که در سراسر جهان به شبکه‌های تلفن همراه متصل هستند حدود ۱/۳ میلیارد نفر و معادل ۲۱ درصد از کل مشترکین در سراسر جهان است.
آینده پیش رو و چاله‌های پیش پا
شکی نیست که امروز همه شرایط برای توسعه هرچه بیش‌تر بازار محصولات و خدمات حلال فراهم است. در حال حاضر در سراسر جهان ۲ میلیارد جوان تحت عنوان «نسل هزاره[۱۶]» (متولدین دهه‌های آخر قرن بیستم) شناخته می‌شوند که ۸۶ درصد از آن‌ها در بازارهای نوظهور زندگی می‌کنند. این افراد در سال ۲۰۲۰ معادل ۵۰ درصد از نیروی کار در دنیا را تشکیل خواهند داد و بنابراین نیروی محرکه بسیار مهمی به شمار می‌روند. چنان‌که پیش‌تر نیز اشاره شد، پیش‌بینی می‌شود درصد قابل‌توجهی از این افراد طی دهه‌های آینده مسلمان باشند و این به معنای بهره‌مندی اقتصاد اسلامی از یک نیروی بالقوه بسیار عظیم در آینده است.
تحلیل نظریات جوانان مسلمان در شبکه اجتماعی فیس‌بوک به خوبی نشان می‌دهد که انگیزه این افراد برای پیش‌رفت در دنیای امروز با تکیه بر عقاید دینی‌شان بسیار بالاست. طبق بررسی دیناراستاندارد، ۷۶ درصد از جوانان مسلمان نسل هزاره در فیس‌بوک نسبت به اقتصاد اسلامی نظر مثبتی داشته‌اند و در میان این نظرات، بخش مالی اسلامی بیش‌ترین میزان از توجه را به خود اختصاص داده است. روی هم رفته کلمات کلیدی Halal، Muslim، Hijab، Food و Zakat و هشتگ‌های #Halal و #Halalfood بخشی از پرتکرارترین موضوعات مرتبط با اقتصاد اسلامی در فیس‌بوک بودند.
با همه این‌ها باید توجه داشت که گسترش روزافزون بازار حلال و اقتصاد اسلامی، بسیاری از کمپانی‌های بین‌المللی را به طمع انداخته تا با ورود و محکم کردن جای پای خود در این بازار نوپا، از پتانسیل موجود در آن به سود منافع خود بهره‌برداری کنند. آن‌چه مسلم است اینکه کمپانی‌هایی مانند نستله علاقه‌ای به گسترش فرهنگ یا سبک زندگی اسلامی ندارند، بلکه حضورشان در بازار حلال صرفاً با انگیزه اقتصادی است و قطعاً نباید پدیده خوشایندی به شمار رود. با این اوصاف، دقت در رعایت کیفیت گسترش اقتصاد اسلامی نیز به اندازه کمیت آن و بلکه بسیار بیش‌تر حائز اهمیت است.
گزارش پیشین مشرق درباره بازار حلال و اقتصاد اسلامی به عنوان مقدمه این مجموعه گزارش، به بیان وضعیت کلی اقتصاد اسلامی و بازار حلال و ارائه برخی تعاریف در این حوزه پرداخته است. این گزارش را می‌توانید از این‌جا بخوانید. مشرق در گزارش بعدی خود، وضعیت بخش‌های مختلف اقتصاد اسلامی را دقیق‌تر بررسی و کشورهای پیش‌رو در هر یک از این بخش‌ها را معرفی خواهد کرد.
۱۱:۱۹ - ۱۳۹۶/۰۹/۲۵
۱۱:۳۹ - ۱۳۹۶/۰۹/۲۵
